در این پست در مورد آثار اقتباسی (Derivative works) در حقوق ایران بحث خواهد شد. اولین نکته مورد توجه در این موضوع در بند های 6 و 7 ماده 5 قانون حمایت حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان می باشد که این ماده در مورد واگذاری حقوق مادی پدیدآورندگان آثار این قانون بحث می کند. در این بند ها اینگونه آمده است:
“6- استفاده از اثر در کارهای علمی و ادبی و صنعتی و هنری و تبلیغاتی.
7- به کار بردن اثر در فراهم کردن یا پدید آوردن اثرهای دیگری که در ماده دوم این قانون درج شده است.”
در قانون ایران استناد مستقیمی به آثار اقتباسی نشده است و روش های اقتباسی دیگری هم غیر از موارد فوق الذکر بررسی نشده است. می توان آثار اقتباسی را اینگونه تعریف نمود: “اثر اقتباسی یا اشتقاقی به اثری گفته می شود که در خلق آن به طور عمده از عناصر یک اثر دیگر که قبلاً ایجاد شده و از حق تکثیر برخوردار است استفاده شود.” اما نکته مورد توجه این است که یک پیش نویس لایحه ای با عنوان ((قانون جامع حقوق مالکیت ادبی و هنری و حقوق مرتبط)) در سال 1384 تهیه شد و نسخه دوم آن در 180 ماده در سال 1389 تدوین شد. حقیقت این هست که از تصویب و اجرایی شدن این پیشنویس اطلاعی در دسترس نیست اما بر اساس آخرین اطلاع موجود این لایحه در سال 1396، این لایحه مورد بررسی قرار گرفته و به مجلس ارائه شده بود. فلذا سرنوشت این لایحه در حاله ای از ابهام می باشد. در بند 4 ماده 1 این پیش نویس، ((اثر اقتباسی)) اثری هست که تشکیل شده یا برگرفته از یک یا چند آثار موجود است مانند مجموعه گزیده آثار، جنگ ادبی، گلچین اشعار، آثار مبتنی بر فرهنگ عامه، آثار اقتباسی، اثر ترجمه ای، تلخیص، چکیده، شرح اثر. پس می توان متوجه شده که اثر سینمایی اقتباسی، انتقال وضعیت یک اثر مکتوب یا شفاهی به اثری سینمایی هست و چنین اثری می تواند بر اساس یک رمان، نمایشنامه و …. ایجاد شود.
بر اساس ماده 3 پیش نویس مذکور، این قانون از آثار اشتقاقی مرکب و پایگاه داده حمایت می کند در صورت داشتن اصالت از حیث چیدمان و رعایت حقوق پدید آورندگان اثر مبنا، می شود و همچنین با توجه به ماده 5 همان پیش نویس، آثار صرف داشتن اصالت، بدون در نظر گرفتن غایت، کیفیت، نوع، شیوه و شکل آفرینش مورد حمایت قرار می گیرند. بنابراین می توان اینگونه نتیجه گیری نمود که تا زمان تصویب و اجرایی شدن پیش نویس مذکور، گستره حمایت از آثار اقتباسی محدود به 2 بند فوق می باشد.
جدا از موارد فوق الذکر، مفید می باشد کمی در مورد جایگاه اقتباس صحبت شود. اقتباس در جامعه ما دو جایگاه دارد: 1) دیدگاه مولف اول (اثر اصلی): این شخص با توجه به اختیاری که در صدور جواز اقتباس دارد می تواند نظارت مستقیم در مسیر استفاده از اثر خود داشته باشد و می تواند در صورت ادعا مبنی بر اینکه اثر دوم توانایی رقابت با اثر خود را دارد از صدور این اجازه خودداری کند. 2) دیدگاه مولف دوم (اثر اقتباسی): از این روش مولف یک منبع مالی جدید خواهد داشت و بازاری جدید برای کسب درآمد از اثر خود کسب خواهد کرد، مانند مولف هری پاتر که هم از فروش انبوه کتاب خود و هم از فروش سری فیلم های هری پاتر کسب درآمد نمود.
از طرف دیگر، یک اثر اقتباسی باید یک سری مولفه داشته باشد که عبارتند از: 1) اصالت، بدین معنا که این آثار از نظر شکل بیان و محتوا اصیل هستند و تنها عناصر خاصی را از اثر اصلی گرفته اند. این نکته هم مهم هست که میزان کمی و کیفی تغییر ها می تواند درجه اصالت را تعیین کند. در همین رابطه بعضی معتقدند که: “اگر اثری از ایده کلی اثر پیشین اقتباس کرده و ایده و فکری نو بر آن افزوده باشد، همچنین با عوض کردن شکل کلی عناصر اثر اقتباس یافته به بیانی ویژه دست یافته باشد، اثر اصالت مطلق دارد و چنانچه اثر جدید، شکل، طرح و عناصر دیگر خود را از پیشین کاملا اقتباس کرده باشد، اثر اصالت نسبی خواهد داشت.”
2) نشان های ارتباطی میان دو اثر: نسخه اقتباسی باید یک سری ویژگی های ضروری منبع خود را داشته باشد و در غیر اینصورت آن اثر اقتباسی نمی باشد و باید به عنوان یک اثر مستقل و غیر مربوط با اثر اول تلقی شود، به بیانی دیگر، در هر اقتباسی از جنبه هایی از اثر دیگری استفاده می شود. گاهی اوقات هم هست که آثار اقتباسی تشخیص اشان از اثر اصلی دشوار می باشد، در این صورت اینگونه آثار نشانه هایی از ارتباط بین دو اثر دارند اما ممکن هست که تشخیص آن ها راحت نبوده و فقط متخصصان آن حوزه توانایی احراز این ارتباط را داشته باشند.
3) عدم توجه به میزان کمی استفاده: اینکه چه میزان از منبع اصلی استفاده شده باشد در اثر اقتباسی متغیر می باشد و امکان دارد کمیت هم زیاد نباشد. بدین توضیح که وجود هرگونه تفاوت ماهوی یا یک ویژگی متفاوت نسبت به اثر اصلی کافی می باشد.
